Dr R. Nyamaa: The Grande Dame of Mongolian Medical Health
(By Tsem Rinpoche)
“If the Mongolian pioneer Ophthalmologist, pioneer Doctor of Tuberculosis, Scientist, Honorary Professor of Medical University, Honorary Doctor of Mongolia and Folk Doctor was alive today, she would have been 90 years old by now.
My generation was lucky to have attended lectures and be taught by living legends such as R. Nyamaa, B. Ragchaa, B. Ichinhorloo, Rawdandorj, Gurdorj, Tsognemeh, Ochir, Chuluunbaatar, Sanjmyataw, P. Dolgor, who were the teachers of our teachers. Dr. R. Nyamaa was a lecturer, a teacher of practice in our military therapy class and the Dean of the Faculty of Medicine. She is highly educated, experienced in life, straightforward and well-dressed. She was an attractive woman and a nice teacher. This is my biography of her.”
~ Dr Luvsanbaldangiin Enhbaatar, PhD.
Dr R. Nyamaa was born on June 15, 1923, in Moscow, Russia. In 1936, she graduated with good grades from the Ulger Jishee primary school, east of present-day University of Ulaanbaatar. Her pictures taken with friends and teachers, such as prominent political party member and academician Daramyn Tomor-Ochir, and renowned director L. Wangan who was executed in 1964, are still kept in her home. While studying in secondary school, Dr Nyamaa also worked as an interpreter from 1938 to 1941. In 1942, she entered the newly established National University of Mongolia, graduated in 1947 from the Faculty of Medicine with excellent grades, and was honoured with a Red Diploma. This moment was captured in a documentary film by the Rector of the University, Bazaryn Shirendew, and G.Tuvaan from the Ministry of Health, who was overseeing the students’ exams.
Dr R. Nyamaa attended the National University of Mongolia, which was newly established in 1942.
When she was alive, I remember Dr Nyamaa telling me that she was working with only one young Russian doctor. There were many patients requiring medical attention, and she was overwhelmed by the burden. Dr Nyamaa recalled that she was, at the time, the very first doctor of bone tuberculosis.
In 1948, Dr TS. Y. Kamenetsky of Odessa City, Ukraine, joined the Ministry of Health as an ophthalmologist. As there was a need for an ophthalmologist, Dr Nyamaa transferred to the ophthalmology department at the State Central Hospital. One year later, Dr TS. Y. Kamenetsky returned to his hometown and Dr Nyamaa was left in charge of her department.
Although Dr Nyamaa did not give much importance to her being the first bone tuberculosis doctor in Mongolia, as a doctor, I am very curious. It was later written in the book “Fighting Tuberculosis” for the 80th anniversary of the establishment of the TB service that Dr Nyamaa worked as an ophthalmologist in the State Central Hospital from 1948 to 1961. From 1963 to 1995, she served as a lecturer, consultant, dean, head of Department at the Medical Institute, deputy director at the Ministry of Health, and the head of the Mongolian Ophthalmologist’s Society. Dr Nyamaa retired in 1995 but continued to serve as a consultant for the Optometry Department of the First State Medical Centre.
Dr Nyamaa studied in Moscow from 1955 to 1956 for her Bachelor’s degree and continued her postgraduate studies from 1961 to 1963. She also received a scholarship from the Sechenov Institute in Moscow.
Dr Nyamaa started teaching in 1956, even before the ophthalmology faculty was established. Dr Nyamaa was the Dean of the Medical Institute for 10 years and for 28 years, was head of the ophthalmology department from 1963-1991. She taught for over forty years, and in that time, she taught specialist courses to hundreds of students and had trained over sixty doctors as ophthalmologists. She also supervised the research works of Professor E. Sanjaa, P. Tsenpepper and S. Manlai.
About 166 of her students are now oculists, specialist doctors, and doctoral professors. Dr Nyamaa published more than 60 articles in research reports, edited 4 manuals and 4 textbooks for students and doctors. She also edited 5 other books, and her book titled “Eye Illness” has been re-published four times.
The Filatov Institute for Eye Disease, where Dr R. Nyamaa attended in 1955.
Dr Nyamaa introduced many new initiatives and practices in the field of training and treatment, as well as introduced the first semiconductor device to surgical practice. In 1978, Dr. Nyamaa was in the National Committee of Science and Technology at the Mongolian Academy of Sciences and the Mongolian National Association of Innovations Association. In order to maximize the number of surgical operations, a new practice to introduce surgical techniques such as auricoreucineis, deep sclerectomy and sinus trabeculectomy was introduced. In addition to those procedures was a new method of partially implanting eye muscles to the retina for correcting the eye alignment. In 1955, the Cornelius Surgery was launched in the town of Odessa, and in 1956, the first cornea rehabilitation surgery was successfully carried out in Mongolia.
Dr Nyamaa taught her students to perform surgical interventions, such as auxiliary therapy, iriduclear, deep sclerectomy and sinus trabeculectomy. She also introduced the technique of partially implanting straight eye muscles in the retina, and methods used during the retardation of the retina. In 1955, she studied a course on corneal surgery in the Filatov Institute at Odessa City. In 1956, she successfully performed a corneal surgery, and went on to teach her students these surgical procedures.
Dash Sampilon, with wife Radna and daughter Nyamaa
Dr Nyamaa’s father, Dash Sampilon, was the head of the Buryat Academy, and the Minister of Economy and Trade of Mongolia. In 1937, he was executed under the political repression of the Soviet regime. Dash Sampilon was born in 1891 in Arshaant, a county in Buryat, as the second child of a herder, Sampil Sanjaev. He had an elder brother named Jambal and two younger brothers named Choidog and Sandan. Choidog was shot dead by a Cheka soldier of the Russian People’s Commissariat of Internal Affairs, while Sandan escaped from the political repression to Hailgat, China. The children of Jambal, Choidog and Sandan are currently living in three countries: Russia, Mongolia, and China.
In 1908, Dash Sampilon graduated from an agriculture school in Moscow and in 1913, he joined the Timiryazev Agricultural Academy in Moscow. There, he studied philosophy, history, politics, social science, ethnography, archaeology and humanology. In 1917, at the age of twenty-six, Dash Sampilon was elected as the representative of the All-Russian Peasant Conference. At the end of 1917, as the leader of the Buryat National Committee in Irkutsk, Dash Sampilon was elected a member of the Buryat-Kalmyk Committee in St. Petersburg.
Dash Sampilon was an agronomist and the leader of the Burmese-Mongolian department. Between 1921 to 1926, he worked as Ambassador of Mongolia in Moscow, and in 1925, he was also the Mongolian Minister of Trade in west Europe. He travelled to Berlin, Paris, London, Brussels, Prague, and Vienna, and was interviewed about Mongolia for a news article. He promoted a new, independent Mongolia to the world, and imported cars, equipment, and consumer goods from developed countries into Mongolia.
At that time, with Germany’s aid and assistance, a brickworks factory, a small power station, and an iron manufacturing plant were built in Mongolia. The 500 kilowatt-power plant purchased from AEG was the first in Mongolia. German specialists were invited, including a geological expedition.
In 1925, the Mongolian Trade Representative, headed by Dash Sampilon. arrived in Germany on the initiative of the German Ambassador Brockport-Ranau in Moscow. While negotiations on the establishment of the Mongolian Consulate in Berlin were still ongoing, the representatives were overwhelmed by the warmth and supportive actions of the Germans. German engineer Fritz Watson was invited by the Government of Mongolia to write a highly valued article about the Foreign Economic Conditions of Mongolia in 1928.
Photo of the Mongolian children taken in Leningrad, 1926, just before they left for Western Europe.
In 1926, the first 25 Mongolian children were sent to study in Germany, where they lived in five cities, including Leipzig and Berlin. They were able to live in the homes of host families to study at secondary schools, and trade and vocational colleges. The payments were made by the Government of Mongolia, and the Mongolian student administration in France and Germany was headed by Ishdorj. The main role of monitoring Mongolian students studying in France and Germany from 1928-1929 fell on the Minister of the Economy and Trade of Mongolia, Dash Sampilon and Erdenebatkhaan, the Minister of Education.
Dash Sampilon (standing in the middle back), his wife Radna (far left) and Erdenebatkhaan (seated on the ground in front), taken with the group of 35 young children (mostly aged 14) who went to Germany and France to acquire education and culture in Western Europe.
In 1929, Dash Sampilon was accused of opposing trade with the Federation of Russia. Nyamaa was just six years old and Indra was one when their father was arrested from their home in Ulaanbaatar and sentenced to 10 years in prison at the Solovski prison camp in Siberia. During his arrest, Dash Sampilon entrusted his wife and two children to Byambyn Rinchen, his student and partner who was living with them, as he knew that he would not see his family again.
During his detention, Dash Sampilon served as the assistant business owner in the White Sea Channel and lived in Leningrad. On January 8, 1937, he was again imprisoned, and on January 20, 1938, Dash Sampilon was shot in the province of Arkhangels. He was acquitted posthumously in April 12, 1989.
Family picture: D. Sampilon, wife Radna, daughters Indra and Nyamaa
Dash Sampilon left behind an elder daughter, Nyamaa who was born in 1923 in Moscow, and a younger daughter, Indra who was born in 1928. His wife Radna later became the wife of Byambyn Rinchen. A young researcher at the time, Rinchen fulfilled his partner’s last wishes and adopted his two daughters, raising them to become scholars, writers and academicians. Rinchen himself later became a famous scientist, writer, scholar, and academician, as well as a victim of the great repression too.
Robert A. Rupen, a Mongolian researcher from the United States who published the book “Mongols of the Twentieth Century”, mentioned the removal of monarchy brought about positive changes in Buryatia during the spring and summer months of 1917. The Buryat National Committee was established as a major instrument of Buryat’s political expression, which included D. Tseweendorj, Rininoo, Bogdanov, Baradin, Tsikikov and Sopilono.
Dash Sampilon with his wife Radna, daughter Nyamaa and his trusted student and partner Byambyn Rinchen. (Click to enlarge)
The Buryat National Committee, which had its headquarters in Chita, promoted national autonomy, which combined Irkutsk and Inner Mongolia Buryats in the fight against the invasion of the Russians. Dash Sampilon, the Buryat National Committee’s representative, made agreements with the Kazakhs of Buryatia, Ataman Semenov, and the Chechens. In October 1917, the Bolsheviks formed the Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union, which opposed to and lead a revolution against the capitalist Bolsheviks. During the battle between the Bolshevik and Semenov to take over the territory of Buryatia, the Buryat National Committee sided with Semenov over the Bolshevik.
In 1917, during a meeting in Urga, the Central Committee to Build Autonomous Buryatia was established, and in April 23 to 25, the conference of Law on National and Cultural Affairs Office was created based on the National Temporary Committee. The representative of the Buryat National Committee, Dash Sampilon, told the congress that the opposition Buryatia and Kalmyk Committee supported the representative of the Buryat National Committee. In the book “Mongols of the Twentieth Century” by Robert A. Rupen, the definitive role played by Dash Sampilon in the Buryat Kalmyk Committee’s history was to ensure that they had the right to speak in the National Buryat Committee.
In 1976, Serge de Volder, Deputy Chairman of the Mongolian-British Society, wrote a book on the challenge of Mongolia’s education in Europe between 1926 to 1929. In May 1926, 30 men and 5 women went to study in West Europe. In his memoirs, Serge De Volder said: “I was a translator and secretary of the Mongolian delegates and educational teams who visited Germany and France in 1925-1929. They needed a person who was versed in German, Russian and English. My new boss told me that he was called Sampilon, and he had been called Ivan Ivanovich during his stay in Russia (later I came to know his true Mongolian name was Dash). He was a graduate from the agriculture school, and you can tell that he is vigilant, educated and an observant person just by looking at his eyes. He was a good conversationalist. He has wide cheekbones, and fair skin, more like a North European, or someone who has burnt his skin in the sun rather than Asian yellow skin.” It was noted that “At that moment, I met Sampilon’s wife, Radna. She had a little girl, Nyamaa, who spoke a little German.”
Monument commemorating Byambyn Rinchen as Mongolia’s great scholar.
Dash Sampilon served as the Minister of Economics and Trade in Mongolia from 1926 to 1929 and together with the Minister of Education, Erdenebatkhaan, played the leading role in Mongolian students studying in Germany and France. These children, who travelled to Germany and France in pursuit of education and European culture, later became famous writers, scientists and geologists, such as N. Navaan-Yunden, Baldany Sodnom, German B. Dorjsuren, author D. Namagd, J. Dugersuren, L. Urtnasan, T. Ayurzana, great writer Dashdorjiyn Natsagdorj, and his wife, Pagadamtham. Tsurikov, a prominent Mongolian educator who was invited to the Institute of Scripture, said “When I worked in Mongolia in 1927, I went to Dash Sampilon. It was a cultivated family and their 5-year old daughter spoke German. Dash said they were speaking German in their home in order for their daughter to practice her German. ” Although, great writer B. Rinchin wasn’t the real father of Nyamaa, I can remember her respecting B. Rinchin as her father.
Amongst Dr R. Nyamaa’s family, E. Amina is a Japanese teacher, T. Tsolmon is a pianist and folk actor, and her granddaughter, Ts. Bulgan is a Professor of Medicine, Doctor of Medicine, writer for the Mongolian Journal of Eye Disease, and a member of the Society of Mongolian Psychiatrists. Her husband is G. Tuvaan, the renowned organizer of health protection, and who was awarded as the 19th Honoured Personnel of Health in 1963. He served as Deputy Minister in the Ministry of Justice and Real Minister for 21 years.
Dr Nyamaa received an honorary award in 1958, the Red Banner of Labour Merit in 1960 and 1971, the 40th and 50th Anniversary of the People’s Revolution in 1961 and 1971 respectively, and Clinical Best in 1974. In 1978, the Central Committee of the Mongolian Youth Association appointed her as the Senior Education Officer. In 1980, as a senior employee of People’s Education, she received titles of Assistant Professor in 1973, Honorary Professor of Medical University in 1995, Professor in 2002, Honorary Doctorate in 1983 and in 2007, as the Nation’s Doctor.
Original Text
Монголын улсын анхны нүдний мэргэжилтэн, сүрьеэгийн анхны эмч, эрдэмтэн, анагаах ухааны их сургуулийн хүндэт профессор, Монгол улсын хүний гавъяат эмч, ардын эмч Р.Нямаа багш амьд сэрүүн байсан бол 90 нас хүрэх байлаа. Миний үеийнхэн бидний багш нарын багш болох Р.Нямаа, Б.Рагчаа, В.Ичинхорлоо, Равдандорж, Гүрдорж, Цогнэмэх, Очир, Чулуунбаатар, Санжмятав, П.Долгор гээд амьд домог болсон эмч, багш нарын лекц сонсож хичээл заалгаж байсан азтай хүмүүс билээ. Нямаа багш манай цэргийн эмчилгээний ангид нүдний хичээлийн дадлага, лекц орж байсан бөгөөд эмчилгээний факультетийн декан байв. Багш минь өндөр боловсролтой амьдралын асар их туршлагатай шулуун шудрага зантай, их сайхан хувцасладаг. Эмэгтэй хүний хувьд нүдэнд туссан их сайхан багш байв. 90 насны ой тохиож буйг тохион миний мэдэх товч намтрыг өгүүлбэл.
Профессор Р. Нямаа нь 1923 оны 6-р сарын 15- нд Москва хотод төржээ. 1936 онд Улаанбаатар хотод одоогийн багшийн их сургуулийн зүүн талд байрлаж байсан үлгэр жишээ дунд сургуулийг сайн дүнтэй төгсжээ. Тэр үеийн хүүхдүүд багш нартайгаа авахуулсан зураг гэрт нь одоо хүртэл хадгалагдаж байгаа бөгөөд 1964 оны улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн нам төрийн нэрт зүтгэлтэн, академич Д.Төмөр-очир мөн нэрт найруулагч Л.Ванган чинь энэ шүү дээ гэж зурганд зааж байсан нь санаанд үлджээ. 1938-1941 он хүртэл худалдааны техникум, 1-р 10 жилийн сургуульд орчуулагч багшаар ажиллаж байгаад, 1942 онд тус улсад шинээр байгуулагдсан МУИС-д элсэн орж 1947 онд МУИС-ийн хүн эмнэлгийн факультетийг онцсайн дүнтэй, улаан дипломтой төгссөн нь МУИС-ийн ректор Б.Ширэндэв, ЭХЯ-ны сайд Г.Туваан нар шалгалт авч байгаа МУИС-ын тухай баримтат кинонд үлджээ.
Р.Нямаа багш МУИС төгсөөд 1947-1948 онд Зайсангийн аманд хуучин халдвартын эмнэлгийн зүүн хэсэгт байрлах цөөн ортой ясны сүрьеэгийн эмчээр ажиллаж эхэлжээ. Амьд мэнд байхдаа тэрээр надад ярьж байсан яриа санагдаж байна. Нэг залуу орос эмчтэй хоёулхнаа, монгол эмч байгаагүй юм. Гипс тавиулсан олон өвчтнүүд байдаг байсан. Ажлын ачаалал маш их байлаа ингээд үзэхлээр би ясны сүрьеэгийн анхны эмч байсан байгаа юм гэж билээ. 1948 онд Одесс хотооос Ц.Ю.Каменецская ирж Эрүүлийг хамгаалах яаманд хүсэлт тавьсан байна. Үүнд үндэсний нүдний эмч байхгүй байгааг харгалзан нүдний эмч бэлтгэе гэж. 1948 онд Төв эмнэлгийн нүдний тасагт эмчээр шилжиж хамт ажиллаж эхэлсэн билээ. Тэр хүн нэг жилийн дараа нутаг буцахад тасгаа авч ажилласан байна [1]. Тэрээр сүрьеэгийн анхны эмч байсан гэдэгт нэг их ач холбогдол өгдөггүй байлаа. Харин халдвартын эмч миний хувьд энэ нь сонин байсан юм. Хожим сүрьеэгийн алба байгуулагдсаны 80 жилийн ойд зориулж “Сүрьеэтэй тэмцсэн нь ” ном бичихэд үүнийг оруулсан билээ [2]. Тэрээр Улсын Нэгдсэн Төв эмнэлэгт нүдний эмчээр 1948 оноос 1961 он хүртэл ажилласан. 1963 оноос 1995 он хүртэл АУДэС-д багш, зөвлөх эмч, тэнхмийн эрхлэгч, декан, ЭХЯ-ны ёрөнхий мэргэжилтэн, Монголын нүдний эмч нарын нийгэмлэгийн тэргүүлэгчээр ажилласан. 1995 оноос тэтгэвэрт сууж, улмаар УКТЭ-ийн нүдний тасгийн зөвлөх эмчээр ажилласан.
Р.Нямаа нь 1955-1956 онд Москва хотод ординатурт, 1961-1963 онд аспирантурт суралцаж Москва хотын Сеченевийн нэрэмжит 2-р институтийн нүдний кафедерт “Мицерин в борьбе с конъюнктивитом” сэдвээр дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан. Р.Нямаа нь нүдний тэнхим байгуулагдахаас өмнө 1956 оноос нүдний хичээлийг цагаар зааж эхэлсэн. АУДэС–ийн эмчилгээний факультетийн деканыг 10 жил, нүдний тэнхимийн эрхлэгч 1963-1991 он хүртэл ойролцоогоор 28 жил хийсэн. 40 гаруй жил багшлахдаа олон зуун оюутанд мэргэжлийн хичээл зааж сурган гаргасны дээр 60 гаруй эмч нарыг курсээр нүдний эмчийн нарийн мэргэжилд дагалдуулан сургаж, ординатурын сургалтаар 20 гаруй эмчийг, нэг ба хоёрдугаар зэрэгтэй 10 гаруй эмчийг бэлтгэн сургасан. Мөн Э.Санжаа, П.Цэенпил, С.Манлай зэрэг 3 хүний эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдан дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалуулсан байна. Шавь нар нь одоо 88 МОНГОЛЫН АНАГААХ УХААН, 2013, 4 (166) ардын болон гавъяат эмч, доктор профессорууд болсон байна. Р.Нямаа нь шинжилгээ судалгааны илтгэл өгүүлэл 60 гаруйг хэвлэн нийтлүүлэн оюутан болон эмч нарт зориулсан гарын авлага, ном сурах бичиг 4 нийтлүүлж, мэргэжлийн 5 номыг хянан тохиолдуулсан бөгөөд эдгээр зөвхөн “Нүдний өвчин ” ном нь 4 дэх удаагаа дахин хэвлэгдээд байна.
Р.Нямаа нь сургалт болон эмчилгээнд олон зүйлийг шинээр санаачлан нүдний практикт нэвтрүүлсэн бөгөөд хагас дамжуулагчаар бүтээсэн хөргөгч аппаратыг болрын мэс заслын практикт анхлан нэвтрүүлсний учир 1978 онд ШУТ-н Улсын хороо, МХЗЭ-ийн Төв хороо, Монголын шинийг санаачлагчдын нийгэмлэгийн зөвлөлөөс тус тус шагнуулж байсан. Нүдний даралт ихсэх өвчний үед хийгддэг мэс ажилбарын нэр төрлийг олшруулж иридоциклоретракци, иридонуклейзис, гүн склерэктоми, синусотрабекулэктоми зэрэг мэс заслын аргуудыг нүдний практикт амжилттай нэвтрүүлэн шавь нараа сургасан. Мөн торлог бүрхүүлийн сөнөрлийн үед нүдний алимны шулуун булчингаас хэсэгчлэн салаалж суулгах арга, торлог бүрхүүлийн хууралтын үед хэрэглэх аргуудыг шинээр нэвтрүүлсэн. 1955 онд Одесс хотод Филатовын курст эвэрлэг нүүлгэн шилжүүлэх мэс засалд суралцан ирж Монголд анх удаа эвэрлэг нөхөн суулгах хагалгааг 1956 онд амжилттай хийж, цаашид олон шавь нартаа сурган өвлүүлсэн юм [1].
Нямаа багшийн төрсөн эцэг Даш Сампилон Буриадын томоохон сэхээтэн төдийгүй Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байсан бөгөөд 1937 онд хэлмэгджээ. Сампилон Даши Сампилович Буриадын Агын буриад үндэсний тойргийн Аршаант гэдэг газар 1891 онд малчин Сампил Санжаевын 2 дахь хүүхэд болон төрсөн байна. Дээрээ Жамбал гэдэг ахтай Чойдог, Сандан гэдэг 2 дүүтэй байжээ. Чойдог Оросын дотоодыг хамгаалах ардын комиссиартын хэлмэгдүүлэлтээр буудан алуулсан бол Сандан хэлмэгдүүлэлтээс Хятадын Хайларт дүрвэн гарчээ. Одоо Жамбал,
Сампилон, Чойдог, Сандан нарын үр хүүхэд Орос, Монгол, Хятад гурван улсад аж төрж байна. 1908 онд Москвагийн газар тариалангийн сургуулийг хугацаанаас нь өмнө шалгалтаа өгч төгсөөд 1913 онд Тимирязевын академид суралцахын зэрэгцээ хоёр жил хичээлийн бус цагаар Москвагийн А гүн ухаан, түүх, улс төр, нийгмийн ухаан, угсаатны зүй, археологи, хүн судлалын хичээлээр лекц сонссон байна [3-5]. 1917 онд хорин зургаан насандаа Бүх оросын тариачны их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож Бүх оросын тариачны их хурлын тэргүүлэгчдийн зөвлөлд сонгогдсон байна. 1918 оны 1 дүгээр сард Эрхүү хот дахь “Буриадын үндэсний хороо”- ны тэргүүлэгч үүнээс өмнө 1917 онд Петербург хотод Буриад-Халимагийн хорооны гишүүнээр сонгогджээ. Тэрээр агрономич мэргэжилтэй Буриад–Монголын думын тэргүүлэгч байв [5]. Д.Сампилон 1921-1926 онд Бүгд Найрамдах Монгол Улсаас Москва дахь элчин төлөөлөгч, 1925 онд Баруун Европ дахь Монголын худалдааны төлөөлөгчдийн тэргүүнээр ажиллаж байжээ. Тэрбээр Берлин, Парис, Лондон, Брюссель, Прага, Вена хотуудаар орж сонин хэвлэлд Монголын тухай ярилцлага өгч, тусгаар тогтносон шинэ Монгол Улсыг дэлхий дахинд сурталчилж байсны зэрэгцээ Европын хөгжилтэй орнуудаас машин, тоног төхөөрөмж, өргөн хэрэгцээний бараа худалдан авч байсан гэдэг.
Чухам энэ үед Германы тусламжаар Монголд тоосгон завод, анхны жижиг цахилгаан станц, төмрийн завод зэрэг үйлдвэр байгуулан герман мэргэжилтэн урилгаар ирж ажиллах болсноос гадна Германы геологийн экспедици ирж хайгуул шинжилгээ хийх боллоо.
Германы AEG пүүсээс худалдаж авсан 500 квт чадалтай цахилгаан станц нь Монголдоо анхных байлаа. Москва дахь Германы элчин сайд Брокдорф-Ранцау гүнгийн санаачлагаар 1925 онд Монголын худалдааны төлөөлөгч Германд ирлээ. Тэднийг Монголын Засгийн газрын ажилтан Сампилон толгойлж байлаа. Бүр цаашлаад Берлинд Монголын консулын газар байгуулах талаар хэлэлцээ эхэлсэн байтал төлөөлөгчид гэнэт гэдрэг татагджээ. Монголын засгийн газрын урилгаар ажиллаж байсан герман инженер Фриц Вискэ 1928 онд Гадаад Монголын эдийн засгийн нөхцлийн талаар их өндөр үнэлэгдсэн өгүүлэл бичиж хэвлүүлснийг Германы ГЯЯ ихэд сонирхож байжээ [6].
1926 онд анхны 25 хүүхдийг Германд сургуульд явуулсан ба тэд Лайпциг, Берлин гэх мэт таван хотод таран сууж, айлаар амьдран, дунд сургууль, лицей, мэргэжлийн ажилчин бэлтгэх сургуульд сурах боллоо. Төлбөрийг нь Монголын засгийн газар хийж байсан ба түүгээр үл барам Франц, Германд суралцаж буй сурагчийн монгол захиргаа байгуулж даргаар нь Ишдорж ажиллаж байв. Герман Францад монгол оюутан сургах, удирдах гол үүргийг 1926-1929 онд Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байсан Сампилон, гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нар гүйцэтгэсэн байна [7].
1926 онд 35 балчир хүүхдүүд (14 насны голдуу) хөрөнгөтний нийгэм хэмээгдсэн баруун Европт боловсрол соёлыг эзэмшихээр Герман, Францыг зорьжээ. Голын ард Д.Сампилон, зүүн талын захад түүний гэргий Раднаа, урд эгнээнд Эрдэнэбатхаан
Даш Сампилон нь Холбоот Оростой хийх худалдааг эсэргүүцэн тэмцсэн хэргээр буруутгагдан 1929 онд Нямаа багшийг 6 настай, Индрааг 1 настай байхад Улаанбаатар хот дахь гэрээсээ баривчлагдсан бөгөөд 10 жилийн хорих ялаар шийтгэгдэн Соловенцийн хорих газарт ял эдэлжээ. Баривчлагдах үедээ тэднийд амьдарч байсан хамтран зүтгэгч, шавь Бямбын Ринчинд гэр бүл хоёр хүүхдээ захиж хамт амьдрахыг захьсан гэдэг. Тэрээр энэхүү баривчилгаа нь ахиж эргэж ирэх боломжгүй сүүлийн удаа гэр бүл үр хүүхдээ харж байгааг мэдэрч байсан байна [5]. Тэрбээр хоригдох хугацаандаа Цагаан далайн суваг дахь туслах аж ахуйн даргаар ажиллаж мөн Ленинградад амьдарч байсан болно. 1937 оны 1 дүгээр сарын 8-нд дахин баригдаж 1938 оны 1 дүгээр сарын 20-нд Архангельск мужид буудуулжээ [8]. 1989 оны 4 дүгээр сарын 12-нд цагаадсан байна. Охин Нямаа 1923 онд Москвад мэндэлсэн. Индра 1928 онд төрсөн. Эхнэр Раднаа хожим их эрдэмтэн Б.Ринчен гуайн эхнэр болсон билээ [9]. Залуухан судлаач Б.Ринчен нөхөр хамтран зүтгэгч Сампилоны сүүлчийн хүсэлтийг биелүүлж 2 охиныг өөрийн нэр дээр үрчлэн том эрдэмтэн судлаач нар болтол өсгөн хүмүүжүүлж өөрөө мөн хэлмэгдүүлэлтийн хүнд хэцүүг даван туулж нэрт эрдэмтэн, зохиолч, академич болсон байна.
Даш Сампилон нь Петроград дахь “Буриадын үндэсний хороо”-ны бүрэн эрхэт төлөөлөгч байсан бөгөөд Буриадын казак, атаман Семенов, больщевикуудын дунд уян хатан бодлого явуулж байжээ. АНУ-ын монгол судлаач Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” номонд 1917 оны хавар зуны “хаант засгийг халсан” үйл явдлын нааштай нөлөөгөөр буриадын байдал нэлээд уясан чөлөөтэй болж иржээ. Гуравдугаар сард байгуулагдсан “Буриадын үндэсний хороо” (Бурнацком) буриадын улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх гол хэрэгсэл болж түүнд Цэвээн, Ринчино, Богданов, Барадин, Цыбиков, Сампилон зэрэг тэргүүний сэхээтнүүд орж байв. Читад төв байртай, Эрхүүд салбартай (Петроградад төлөөлөгчийн газартай) байсан “Буриадын үндэсний хороо” нь “үндэсний өөртөө засах эрх”-ийг олох, оросуудын халдлагаас газар нутгаа хамгаалахын төлөө тэмцэлдээ Эрхүү болон Өвөр Байгалийн буриадуудыг нэгтгэж байв. 1917 оны аравдугаар сард Эрхүүд байгуулагдсан Сибирийн зөвлөлүүдийн Төвийн Гүйцэтгэх Хороо (Центросибирь) нэртэй большевик байгууллага мөн оны наймдугаар сард байгуулагдсан большевикийн эсрэг Семеновын хөдөлгөөн хоёр сөргөлдөж байв. Буриадын газар нутаг дээр ноёрхлоо тогтоож авахын төлөө большевикууд Семенов нарын хоорондоо хийсэн тулалдааны үеэр “Буриадын үндэсний хороо” энэ хоёрын нэгийг сонгохоос аргагүй болж, чингэхдээ Семеновыг большевикуудаас илүүтэйд үзжээ [10].
1917 оны гуравдугаар сард Дээд Үд хотод болсон уулзалтаар “Автономит Буриадыг байгуулах Төв хороо”-г байгуулж, дөрөвдүгээр сарын 23- 25-нд Читад болсон их хурлаас “Үндэсний түр хороо”-г үндэслэж, буриад монголчууд Өвөр Байгалын хошуу, Эрхүү мужийн хамниган нарын “Үндэсний ба соёлын асуудал эрхэлсэн газрын түр байгууллагын талаархи хууль”- ийг боловсруулжээ. Петроград дахь “Буриадын үндэсний хороо”-ны төлөөлөгч Даш Сампилон тус их хуралд мэдээлэхдээ, өрсөлдөгч “Буриад, халимагийн хороо” нь “Буриадын үндэсний хороо”-ны эрх ашгийг төлөөлөөгүй төлөөлөгчийг дэмжиж байна гэжээ. “Буриад халимагийн хороо” нь өөрсдийг нь төлөөлж чадахгүй “Буриадын үндэсний хороо”-ны өмнөөс гагцхүү Даш Сампилон л үг хэлэх эрхтэйг баталгаажуулсан хэмээн Даш Сампилоны түүхэн дэх үүрэг ролийг Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” номонд тодорхойлон бичсэн байдаг [10].
Д.Сампилон, гэргий Раднаа охин Индра, Нямаагийн хамт
1976 онд Монгол-Английн нийгэмлэгийн орлогч дарга байсан ноён Серже Волфф Монгол боловсролын баруун европ дахь сорилт, 1926- 1929 (Mongolian Educational Venture in Western Europe, 1928-1929) гэдэг ном бичсэн байна. Тэр үед 30 эрэгтэй, 5 эмэгтэй суралцаж байсан тухай, тэд 1926 оны 5 сард ирсэн тухай хуучилжээ. Тэрбээр уг дурсамждаа “Миний бие 1925-1929 онд Герман, Францад айлчилсан Монголын худалдааны төлөөлөгчид, боловсролын баг хүмүүст хэлмэрч, нарийн бичгийн үүргийг гүйцэтгэсэн. Тэр хүмүүст герман, орос, англи хэлтэй хүн хэрэгтэй байжээ.
Миний шинэ дарга надад нэрээ Сампилон гэж хэлсэн ба Орост байх хугацаандаа Иван Иванович гэж дуудуулан сурсан байжээ (хожуу миний мэдсэнээр түүний жинхэнэ монгол нэр Даш) Хөдөө аж ахуйн академи төгссөн түүний нүднээс сонор сэрэмжтэй, гярхай, боловсон хүн болохыг хэн ч харж чадна. Тэрээр маш сайхан яриатай. Өргөн шанаатай, арьсны өнгө нь азийн шар арьстан гэхээсээ илүү хойд Европын, эсвэл наранд шарсан уу гэмээр бор өнгөтэй. Тэр мөчид би Сампилоны эхнэр Раднаа, 2 нас гарантай, зүүний орны хүүхэлдэйтэй адилхан, германаар бага зэрэг ярьдаг жаахан охин Нямаатай танилцсан” хэмээн тэмдэглэжээ. Тэгэхлээр Сампилон нь 1926-1929 онд Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байх хугацаандаа гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нарын хамт Герман, Францад монгол оюутан сургах, удирдах гол үүргийг гүйцэтгэсэн байна. Европт боловсрол соёлыг эзэмшихээр Герман, Францыг зорьсон хүүхдүүд нь хожим нь манай алдарт зохиолч, эрдэмтэн, геологич болсон билээ. Тухайлбал: Н.Наваан-Юндэн, Б.Содном, герман Б.Доржсүрэн, зохиолч Д.Намдаг, Ж.Дүгэрсүрэн, Л.Уртнасан, Т.Аюурзана, их зохиолч Нацагдорж, гэргий байсан Пагмадулам нар болно [11;12]. Судар бичгийн хүрээлэнд уригдан ирж, ажиллаж байсан сургагч нэрт монголч эрдэмтэн Цыбиков “Би 1927 онд Монголд ажиллаж байхдаа Даш Сампилийнд очиж байлаа. Их соёлтой айл байсан. Таван настай охин нь германаар ярьж байлаа. Даш хэлэхдээ бид охиныхоо герман хэлийг зүгшрүүлэхийн тулд гэртээ германаар ярьдаг гэж байлаа” хэмээн бичсэн байдаг юм [12]. Хэдийгээр их зохиолч Б.Ринчин Нямаа багшийн төрсөн эцэг биш боловч Ринчин гуайг төрсөн ааваа мэт үзэж маш их хүндэлдэг байсныг би мэдэх юм.
Р.Нямаа багшийн том охин Э.Амина япон хэлний багш, Т.Цолмон төгөлдөр хуурч, ардын жүжигчин, зээ охин Т.Булган дэд профессор, анагаах ухааны доктор “Нүдний өвчин судлалын монголын сэтгүүлийн” хариуцлагтай нарийн бичгийн дарга, “Монголын нүдний эмч нарын нийгэмлэгийн” тэргүүн юм. Хань нь эрүүлийг хамгаалахын нэрт зохион байгуулагч, “Эрүүлийг хамгаалахын гавъяат ажилтан” 1947-1963 он хүртэл ЭХЯ-ны дэд болон жинхэнэ сайдын албыг 21 жил хашсан Г.Туваан билээ.
Р.Нямаа багш нь 1958 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 1960, 1971 онуудад Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон, 1961,1971 онд Ардын хувьсгалын 40, 50 жилийн ойн медаль, 1974 онд эмнэлгийн сайчуул, 1978 онд МХЗЭ-ийн Төв хорооноос залуу үеийг сурган хүмүүжүүлэх тэргүүний ажилтан, 1980 онд Ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан тэмдгээр тус тус шагнуулж, 1973 онд доцент, 1995 онд Анагаах ухааны их сургуулийн хүндэт профессор, 2002 онд профессор, 1983 онд Хүний гавъяат эмч цол, 2007 онд ардын эмч цол тус тус хүртсэн байна.
Ном зүй
- 1. Т.Булган “Нүдний Нямаа” 2000 он Улаанбаатар хот
- 2. Л.Энхбаатар, Н.Наранбат, Ж.Чулуун “Сүрьеэтэй тэмцсэн нь” Улаанбаатар хот 2004 он
- 3. http://www.buryatia.org/modules.php?op=modload&name=My_eGallery&file=index&do=showpic&pid=8092&orderby=dated
- 4. http://www.vse-adresa.org/book-of-memory/bukva-17/name-14/surname-108/repression-0
- 5. Цыдендамба Бадмацыренов “Даши Сампилон. 60 лет забвения” “Агинская правда” – газета Агинского Бурятского округа http://www.aginsk-pravda.ru/news/dashi_sampilon_60_let_zabvenija/2012-11-27-701
- 6. “Гадаадын капиталыг шахан зайлуулсан монгол туршлага” baabar.niitlelch.mn
- 7. “О”http://horidoimergen.blog.gogo.mn/?date=2007-09
- 8. http://nekropole.info/ru/Dashi-Sampilon
- 9. http://www.mongolinternet.com/famous/DashSampilon.htm
- 10. Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” Буриадын хэрэг явдал 152-155. Улаанбаатар хот 2000 он.
- 11. http://horidoimergen.blog.gogo.mn/?date=2007-09,
- 12. Ч.Болдын урлан “Баруун Евр/опт илгээсэн Монгол Улсын цэцэг” http://photo.inet.mn/ main/id=10030&vcategory=&vpage=77&t=new&t2=all
Source: http://mongolmed.mn/article/3704
Sources:
- Enkhbaatar, Dr Luvsanbaldangiin, Mongolian Medicine, 2013, 4 (166) People who are offended (History), http://mongolmed.mn/article/3704 (accessed: 30 January 2019)
- Trip Advisor, Byambyn Rinchen Satue, Ulaanbaatar, https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g293956-d12797637-Reviews-Byambyn_Rinchen_Satue-Ulaanbaatar.html#photos;aggregationId=&albumid=101&filter=7&ff=275643074 (accessed: 7 February 2019)
- Trip Advisor, Byambyn Rinchen Satue, Ulaanbaatar, https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g293956-d12797637-Reviews-Byambyn_Rinchen_Satue-Ulaanbaatar.html#photos;aggregationId=101&albumid=101&filter=7&ff=275643026 (accessed 7 February 2019)
For more interesting information:
- Dr Dolma
- Blessing Eye Problems
- Take Steps to Prevent Cancer!
- This will change your life… | 这将会改变你的生命……
- A Dorje Shugden Miracle | 多杰雄登创造奇迹
- This is so funny!!!
- How My Protector Healed Me | 我的护法神如何让我从病中痊愈
- Dr Susan Jones – No flu for 25 years!
- Mother and Son Saved by Tsem Rinpoche and Dorje Shugden | 詹仁波切与多杰雄登救了妈妈和孩子
- Science Finally Proves Meridians Exist!
Please support us so that we can continue to bring you more Dharma:
If you are in the United States, please note that your offerings and contributions are tax deductible. ~ the tsemrinpoche.com blog team
Interesting read of Dr R Nyamaa ‘s biography. Dr R Nyamaa been the very first Mongolian woman doctor of bone tuberculosis. She is a multifaceted woman who works to empower herself and empower others. To be a doctor at those days is definitely brave and courageous. A great teacher having brought many changes to the medical world, introducing many new initiatives and practices in the field of training and treatment. She did published more than 60 articles in research reports, edited 4 manuals and 4 textbooks for students and doctors. She held several post and had received many rewards for her work in medical fields. She continued to serve at the First State Medical Centre till her retirement. Interesting read .
Thank you Rinpoche for this sharing.
Dr. R. Nyamaa was a powerful lady doctor who saw to the needs of Mongolians that have eye impairment. Furthermore some of the surgeries she was willing to do on the eye, shows how skilled a doctor she was.
The great Protector Manjushri Dorje Shugden depicted in the beautiful Mongolian style. I hope many Mongolians will print out this image and place in their houses to create an affinity with Dorje Shugden for greater blessings. To download a high resolution file: https://bit.ly/2Nt3FHz
The powerful Mongolian nation has a long history and connection with Manjushri Dorje Shugden, as expressed in the life of Venerable Choijin Lama, a State Oracle of Mongolia who took trance of Dorje Shugden among other Dharma Protectors. Read more about Choijin Lama: https://bit.ly/2GCyOUZ
Truly inspiring to read about Mongolian lady Dr. Nyamaa a pioneer Ophthalmologist. She was highly educated, lecturer, the very first doctor of bone tuberculosis and holding a number of post at Medical Institute. Dr. R. Nyamaa is a very humble doctor who was a pioneer in a few medical procedures in Mongolia. She was truly inspiring ,published more than 60 articles in research reports, edited 4 manuals and 4 textbooks and re-published. Dr Nyamaa did received numerous awards. She has an interesting background where her father, Dash Sampilon was a de-facto Prime Minister but he was executed later by the Russians. Her stepfather was famous B- Rinchen, who was also executed in his later years. Thank you Rinpoche and blog team for sharing this very inspiring story of Dr. Nyamaa???
Dr. R. Nyamaa is a very humble doctor who was a pioneer in a few medical procedures in Mongolia. She was a great teacher who had taught to many budding doctors and professors of medicine. She has an interesting background where her father, Dash Sampilon was a de-facto Prime Minister but he was executed later by the Russians. Her stepfather was famous B- Rinchen, who was also executed in his later years. Interesting read of the Mongolian “aristocrat” and Dr. Nyamaa’s important role in the medical field during its infancy in Mongolia. Thank you for sharing her story with us, Rinpoche.
Inspiring read of a Mongolian lady Dr. Nyama a pioneer Ophthalmologist. She was highly educated, lecturer, the very first doctor of bone tuberculosis and holding a number of post at Medical Institute. She was truly inspiring ,published more than 60 articles in research reports, edited 4 manuals and 4 textbooks and re-published. Dr Nyamaa did received numerous awards. Interesting read of her biography and family history.
Thank you Rinpoche for this wonderful sharing.